Chuyên đề Tiếng Việt 6: Hoán dụ

Chuyên đề Hoán dụ trong chương trình Tiếng Việt 6 - Kết nối - Chân trời - Cánh diều là một chuyên đề thú vị về biện pháp tu từ, giúp học sinh khám phá vẻ đẹp và sự tinh tế của ngôn ngữ. Mục tiêu chính là giúp các em nhận biết, phân tích và hiểu được ý nghĩa của hoán dụ - gọi tên sự vật, hiện tượng bằng tên của một sự vật, hiện tượng khác có quan hệ gần gũi với nó. Nắm vững chuyên đề này, học sinh sẽ có khả năng cảm thụ và phân tích văn học tốt hơn, đồng thời sử dụng hoán dụ một cách sáng tạo để bài viết trở nên sinh động, giàu hình ảnh và sức gợi.

I. Hoán dụ là gì?

- Khái niệm: Hoán dụ là biện pháp gọi tên sự vật, hiện tượng, khái niệm bằng tên của một sự vật, hiện tượng, khái niệm khác có quan hệ gần gũi với nó nhằm tăng sức gợi cảm, gợi hình cho sự diễn đạt.

- Ví dụ:

Áo nâu liền với áo xanh

Nông thôn cùng với thị thành đứng lên

(Tố Hữu)

+ "áo nâu" để chỉ người nông dân, "áo xanh" để chỉ người "công nhân"

=> Đề cao sức mạnh đoàn kết của hai giai cấp.

+ "nông thôn" nhằm chỉ những người ở vùng nông thôn còn hình ảnh "thị thành" dùng để chỉ những người sống ở thị thành.

II. Hoán dụ có mấy loại?

- Hoán dụ được chia làm 4 loại.

STT	Kiểu hoán dụ	Ví dụ
1	Lấy một bộ phận để gọi toàn thể	“Bàn tay ta làm nên tất cả Có sức người sỏi đá cũng thành cơm” → “bàn tay” vốn chỉ một bộ phận của cơ thể người, trong câu thơ được dùng để chỉ người lao động.
2	Lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng	“Vì sao? Trái Đất nặng ân tình Nhắc mãi tên Người: Hồ Chí Minh” → “Trái Đất” (vật chứa đựng) biểu thị đông đảo những người sống trên Trái Đất (vật bị chứa đựng).
3	Lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật	“Ngày Huế đổ máu Chú Hà Nội về” → “đổ máu” là dấu hiệu thường dùng thay cho sự hi sinh, mất mát nói chung. Trong câu thơ chỉ dấu hiệu của chiến tranh.
4	Lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng	“Một cây làm chẳng nên non Ba cây chụm lại nên hòn núi cao” → “Một cây” và “ba cây” (số lượng cụ thể) lần lượt biểu thị ý nghĩa ít cây và nhiều cây (trừu tượng).

III. Tác dụng của hoán dụ

- Giúp người đọc nhận thức được một sự vật, hiện tượng thông qua hình ảnh của sự vật, hiện tượng khác tương đồng và tăng thêm ý nghĩa cho câu văn.

- Thể hiện tình cảm, mang sự tương đồng giữa sự vật hiện tượng giúp cho người đọc dễ dàng liên tưởng hơn về hình ảnh mà câu văn muốn mang lại.

IV. Phân biệt hoán dụ và ẩn dụ

So sánh	Ẩn dụ	Hoán dụ
Giống	- Gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác. - Nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt.
Khác	Dựa vào quan hệ tương đồng. Cụ thể về: + Hình thức + Cách thức thực hiện + Phẩm chất + Cảm giác	Dựa vào quan hệ tương cận (gần gũi). Cụ thể về: + Bộ phận – toàn thể + Vật chứ đựng – vật bị chứa đựng + Dấu hiệu của sự vật – sự vật + Cụ thể – trừu tượng

V. Bài tập về hoán dụ

Bài 1.Tìm phép hoán dụ và phân tích trong những câu thơ sau:

a.

“Không có kính, rồi xe không có đèn,

Không có mui xe, thùng xe có xước,

Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước:

Chỉ cần trong xe có một trái tim.”

(Bài thơ về tiểu đội xe không kính – Phạm Tiến Duật)

b.

“Ruộng nương anh gửi bạn thân cày

Gian nhà không mặc kệ gió lung lay

Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính.”

(Đồng chí – Chính Hữu)

Trả lời:

a. Hình ảnh “trái tim” ở đây là phép hoán dụ, được tác giả Phạm Tiến Duật sử dụng để nói về những người lính, bộ đội lái xe trên đường Trường Sơn. Đây cũng là một hình ảnh ẩn dụ mang ý nghĩa cao đẹp, nói lòng yêu nước nồng nàn, lòng thủy chung son sắc và ý chí chiến đấu mãnh liệt, anh dũng của những chiến sĩ.

b. Phép hoán dụ được sử dụng ở đây là hình ảnh “giếng nước gốc đa” sự nhớ thương và mong một ngày trở về của những người ở lại đối với những người lính ra biên cương chiến đấu, là những người mẹ nhớ con, người vợ nhớ chồng, người con nhớ bố.

Bài 2.Cho những câu sau, chỉ ra kiểu hoán dụ được sử dụng trong câu:

a. “Họ là chục tay sào, tay chèo, làm ruộng cũng giỏi mà làm thuyền cũng giỏi.”

(Nguyễn Tuân)

b. “Nhân danh ai – Bay chôn tuổi thanh xuân của chúng ta trong những quan tài.”

(Emily con – Tố Hữu)

Trả lời:

a. Biện pháp hoán dụ dùng trong câu là hoán dụ lấy bộ phận để chỉ toàn thể, hình ảnh “tay sào”, “tay chèo” là chỉ tới người lái đò.

b. Biện pháp tu từ hoán dụ sử dụng trong câu là hoán dụ lấy dấu hiệu của sự vật để nói về chính sự vật đó. “Tuổi thanh xuân” là để chỉ tuổi trẻ.